تحلیل جایگاه نظریه های جغرافیای سیاسی در تحولات - دانلود رایگان
دانلود رایگان
دانلود رایگان
| تحلیل جایگاه نظریه های جغرافیای سیاسی در تحولات حکومت درایرانفهرست مطالب فهرست جداول چكيده دراین پژوهش سعی شده که با بررسی نظریه های جغرافیای سیاسی و تحولات آتی که در روند این نظریهها گذشته است یک بررسی اجمالی صورت گیرد. آلفرد ماهان بر نقش مناطق دریایی و هالفورد مکیندر بر نقش مناطق خشکی تاکید می کند. سایر نظریه ها ملهم از این دو نفراست. هالفورد مکیندر بر نقش مناطق خشکی تاکید می کند هالفرد مکیندر، نظریه هارتلند یا قلب زمین را مطرح کرد. به نظر وی منطقه اروپا شرقی، هارتلند محسوب می شد. در نظریه مکیندر: خاور میانه جزء مناطق هلالی شکل محسوب می شد و به همین دلیل همواره جز مناطق کلیدی کشمکش بین شوروی و امریکا بود. دکتری معروف رواسای جمهوری امریکا مانند دکترن ترومن و آیزنهاور در همین جهت بود. در سالهای بعد یکی دیگر از نظریه پردازان ژئوپولیتیک به نام ان. جی. اسپایکمن با ایجاد تغیراتی در نظریه هارتلند نظریه ریمیلند (مناطق حاشیه ای) را ارائه کرد. وی بر این باور که هر دولتی مناطق ریمیلند را کنترل کند بر جهان حکومت خواهد کرد. اس. بی کوهن نظریه کمربندهای شکننده را مطرح کرد. اين پژوهش از نوع مطالعات توصيفي، تحليلي مي باشد و مبتنی بر روش كتابخانه اي انجام مي پذيرد. اطلاعات اسنادي و كتابخانه اي از طريق مراجعه به كتب ، مجلات علمي و پژوهشي ، مقالات و سايت هاي اينترنتي گردآوري شده است. مطالعات كتابخانه اي ، بعنوان محور اصلي و اساسي در زمينه دسترسي به اطلاعات و منابع مورد نظر قرار گرفته است و سعي گرديده با فيش برداري از منابع مختلف و تاكيد بر منابع مهم كتابخانه اي زمينه قوام يابي اطلاعات تحقيق بيشتر گردد. اطلاعات به دست آمده بعد از طبقه بندي، مورد مطالعه و تجزيه و تحليل قرار گرفته و در اين رابطه از جداول و نقشه هاي مربوط به موضوع نيز استفاده گرديده است. به طور کلی محتوا، قلمرو و موضوعات مورد بحث را می توان در چند مورد زیر بیان داشت: الف. نظرات و اندیشه های جغرافیای سیاسی (از جمله مباحث پیرامون تأثیر جغرافیا بر سیاست) و ژئوپلتیک. ب. چون هدف بررسی جغرافیای سیاسی یک واحد سیاسی خاص می باشد، باید حداقل به چند زمینه و عامل توجه نمود که عبارتند از:1. علت وجودی. 2. جغرافیای سیاسی سرزمین و ویژگی های طبیعی آن شامل مباحثی مانند موقعیت و انواع آن، وسعت، شکل، ناهمواری ها، آب و هوا، منابع معدنی، و غیره. 3. جغرافیای سیاسی مرزهای بین المللی. 4. اهمیت مراکز سیاسی یا پایتخت کشور. 5. انواع، میزان و شکل کنترل سرزمینی. 6. جمعیت و ترکیب اجتماعی و نحوة توزیع سرزمینی آن. 7. شبکة راه های ارتباطی. واژگان كليدي:نظریه های جغرافیای سیاسی، حکومت، ایران، 1-1)مقدمه در اين فصل پيرامون چارچوب تحقيق ابتدا بيان مسئله تحقيق پرداخته و سپس سوالات تحقيق، فرضيه هاي تحقيق، ضرورت تحقيق، انگيزه تحقيق، اهداف تحقيق، اهميت موضوع تحقيق، محدوده مورد مطالعه، سوابق تحقيق، ؛روش تحقيق و مراحل آن ، با تشريح ابعاد هر يك بيان مي شود. ایران بزرگ (همچنین ایرانزمین و یا ایرانشهر) محدوده جغرافیایی و حوزه تمدنی فلات ایرانو جلگه های مجاور آن، شامل ایرانکنونی، بخش اعظم قفقاز، افغانستانو آسیای مرکزی است، که گهگاه از آن با عنوان پارس بزرگ هم یاد می کنند. عنوان ایران صرفا محدود به بخش غربی آن که هم اکنون به این نام خوانده می شود، نیست و تمام مرزهای سیاسی کشوری که تحت تسلط ایرانیان بود همچو بین النهرین و اغلب ارمنستان و جنوب قفقاز را هم در بر می گیرد. مفهوم ایران بزرگ از جهات گوناگون ریشه در تاریخ چند هزار ساله آن دارد و به دوران نخستین امپراتوری پارس بازمی گردد. در دوران جدید، ایران بسیاری از سرزمینهای خود را از دست داد از جمله واگذاری عراق به امپراتوری عثمانی(۱۵۳۳میلادی)، واگذاری افغانستانبه بریتانیاطی قرار داد پاریسدر ۱۸۵۷ میلادیو ۱۹۰۵ میلادیو واگذاری سرزمینهای قفقاز به روسیه در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی؛عهدنامه ترکمانچایدر سال ۱۸۲۸ و پس از نبرد روسیهو ایران، استانهای قفقازی ایران را برای همیشه به روسیه واگذار کرد و مرزهای جدید در طول رودخانه ارسشکل گرفت. بر طبق عهدنامه گلستاندر سال ۱۸۱۳، مناطق ارمنستان، جمهوری آذربایجانو شرق گرجستانکه پیشتر بخشی از ایران بودند، به روسیه واگذار شدند. در اثر این تجزیه تاریخی کشورها و ملت های جدیدی تحت نفوذ روسیه و انگلستان شکل گرفتند که اگرچه از طریق زبان یا فرهنگ با ایران پیوستگی داشتند اما جوامع خاص خود را شکل دادند. در سال ۱۹۳۵ در زمان سلطنت رضا شاه، نام ایران رسما در مجامع بین المللی به عنوان نام بخش بجا مانده از سرزمین ایران بکار رفت. (http://fa. wikipedia. org/wiki ) تاریخ ایران به معنی سرزمین آریائیها با مهاجرت گروهی از اقوام آریائی به داخل فلات ایران آغاز می شود. در متون زرتشتی، از سرزمین کهن ایرانیان با نام ایران ویج یاد شده است. (دایره المعارف بزرگ اسلامی ، 1380، 523). ایران سرزمینی نسبتاً مرتفع که بخش عمده ای از فلات ایران را در بر می گیرد در میان 25 درجه تا 5/39 درجه عرض شمالی و 40 تا 63 درجه طول شرقی در قاره آسیا و در جنوب غربی این قاره قرار دارد. ایران کنونی دارای شکل شبه لوزی است که قطر بزرگ آن 2250 کیلومتر از دامنه آرارات در شمال غربی تا بندر گواتر در جنوب شرقی امتداد دارد. مساحت ایران 1,648,195 کیلومتر مربع می باشد. ایران در منطقه خاورمیانه و در همسایگی کشورهای ارمنستان ، آذربایجان و ترکمنستان در شمال و ترکیه و عراق در غرب و افغانستان و پاکستان در شرق مرز خشکی دارد. دریای کاسپین در شمال ایران با روسیه، قزاقستان, آذربایجان و ترکمنستان و در جنوب بوسیله دریای عمان و خلیج فارس با کشورهای عراق، کویت، بحرین، قطر، امارات متحده عربی، عمان و پاکستان همسایه می باشد. (همان، 499) 1-2) بيان مسئله جغرافیای سیاسی شاخهای از علم جغرافیاست که تأثیرپذیری و تأثیرگذاری سیاست و قدرت در محیط جغرافیایی و به بیان دیگر، تأثیر تصمیمات سیاسی بر محیط جغرافیایی را مورد کاوش و بررسی قرار میدهد. نقش ویژه جغرافیای سیاسی، سازماندهی سیاسی فضا در سطح محلی، ملی و منطقهای است و ژئوپلیتیک که به طور سنتی بر اساس اطلاعات، دیدگاهها و تکنیکهای جغرافیایی به مسائل سیاست خارجی کشورها میپردازد، یک نوع جغرافیای سیاسی کاربردی قلمداد میشود. طرح مدلهای فضایی براساس الزامات جغرافیایی، به عنوان راهنمایی برای سیاست خارجی کشورها را، ابتدا جغرافیدانان ارائه کردند و سپس کاربرد وسیعی در سیاست عملی پیدا کرد. 3 جغرافیای سیاسی پدیدههای سیاسی را در فضای درونی یک کشور مورد بحث قرار میدهد که به طور سنتی شامل مفاهیمی مانند مرز، ملت، حکومت و سرزمین است. نظر به این که یک کشور در بطن مطالعات جغرافیای سیاسی جای دارد از پیوند سه عامل ملت، حکومت و سرزمین، کشور تشکیل میشود؛ بنابراین همه موضوعات مرتبط با این مفاهیم، مانند ریشهیابی مسائل قومی، جریانات مهاجرت، تحلیل قدرت سیاسی نواحی شهری، تحلیل فضایی قدرت سیاسی در سطح کشور، تقسیمات کشوری و رقابتهای مکانی، دولت محلی، تمرکز و عدم تمرکز قدرت سیاسی و جغرافیای انتخابات، از جمله مسائل مرتبط با کشور هستند که امروزه در جغرافیای سیاسی مورد توجه و بررسی قرار میگیرند. از طرف دیگر، در حوزه مسائل جهانی نیز که قلمرو مطالعات ژئوپلیتیک است، به طور سنتی درباره مناسبات قدرت در سطح جهان و راههای دستیابی به قدرت جهانی و افزایش آن بحث و بررسی میشود. در نظریه سیاسی ـ جغرافیایی، ساختار جغرافیایی منطقهای که در آن اِعمال قدرت میشود، از اهمیت خاصی برخوردار است. استادان فن برای تبیین این اهمیت، از قیاس با شطرنج بهره جستهاند که در آن، برای هر بازیکن، علاوه بر نوع و تعداد مهرهها، نحوه چیدن آنها در کنار مهرههای رقیب نیز نقش دارد. بر این اساس، میتوان گفت: منطقه یا کشوری که به دلیل ساختار جغرافیایی ویژه مورد توجه قدرتهای رقیب بوده و استعداد برقراری و یا برهم زدن بازی را دارا میباشد، حایز اهمیت سیاسی ـ جغرافیایی است. بحث حکومت(دولت) در درجه نخست یکی از بحث های جغرافیای سیاسی است چرا که این مفهوم از یکسو ساختار سیاسی سازمان دهنده محیط جغرافیایی را واقعیت می بخشد و یک مبحث جغرافیایی شمرده می شود و از سوی دیگر مفهومی است که نقش آفرینی سیاسی در محیط جغرافیایی را تمرکز ویژه ای می دهد و جنبه ای سیاسی دارد. ایران یکی از کشور های ریشه دار جهان است که طی تاریخ طولانی اش، حکومت و نظام سیاسی در آن بقا و استمرار داشته است. برخی عقیده دارند ایرانیان قدیمی ترین کشور مستقل را در عصر هخامنشیان (قرن ششم قبل از میلاد)پایه گذاری کرده اند؛ در حالی که بررسی های تاریخی نشان می دهد که قبل از هخامنشیان، حکومت های دیگری نیز در ایران وجود داشته است. حکومت ایلام در قالب یک دولت منطقه ای و محلی در جنوب غربی ایران استقرار داشت و مرکز آن شوش بود. تمدن ایلام در دامان این حکومت پدید آمد. تأسیس دولت ماد به سال 708 قبل از میلاد باز می گردد و این تاریخ را می توان مبدأ تشکیل دولت سرزمینی فراگیر با حکومت و نظام سیاسی مستقل به حساب آورد. ایران همواره در استراتژیهای جهانی جایگاه ویژه ای داشته و دارد. نقش برجسته ایران در این زمینه که بیشتر متاثر از فضای جغرافیایی و موقعیت ارتباطی است باعث شده تا اندیشمندان و نظریه پردازان در نظریه های خود توجه ویژه ای را به ایران داشته باشند. این مقاله در صدد است تا ضمن بررسی اهمیت نقش ایران از جهات گوناگون به بررسی جایگاه تحولات حکومت این کشور در برخی از نظریه های جهانی بپردازد و این موضوع را به خصوص از دید جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک مطالعه نماید. 1-3) سوال تحقيق بدون ترديد هر تحقيقي در راستاي شكل گرفتن سوال يا سوالاتي در ذهن محقق انجام مي گيرد و شخص پژوهشگر همواره تلاش مي كند تا در طول تحقيق به شيوه اي علمي و دقيق به پاسخ هاي مناسب و قانع كننده اي براي سوالات خود دست يابد. ضمن اينكه براي انجام يك تحقيق خوب پرسشها خيلي اساسياند و اين پرسش ها ما را به دانش جديد يا در حل مسئله ي ويژه هدايت مي كنند. (پارسونس و نایت ، 1386 ، 63 ) . این پژوهش نیز از این قائده مستثنی نبوده و محقق به دنبال پاسخگویی به یک سوال اصلی و جامع با توجه به موضوع تحقيق كه به ((تحليل جایگاه نظریه های جغرافیای سیاسی بر تحولات حکومت درایران)) مي پردازد، نگارنده سوالي به شرح زير تدوين نموده است. 1- آیاتحولات حکومت در ایران طبق نظریه های جغرافیای سیاسی بوده است؟ 1-4) فرضيه تحقيق دريك بررسي علمي لازم است محقق براي تعيين دقيق و تبيين منطقي اهداف تحقيق فرضيه ها را مطرح سازد، زيرا به عنوان استخوان بندي طرح مطالعاتي مطرح مي باشند. فرضيه، توجيه و تبيين هاي حدسي معيني را درباره واقعيات عرضه مي كند و پژوهشگران را در بررسي اين واقعيت و تجارب كمك و هدايت مي كند. فرضيه يك پيشنهاد توجيهي و به زبان ديگر راه حل مسئله است كه هم به يافتن نظم و ترتيب در بين واقعيات كمك مي كند و هم باعث استنتاج مي شود(حافظ نيا، 1386، 111) با توجه به سوال تحقيق كه دست يابي اهداف گوناگوني را دنبال مي كند براي جهت دهي سوال تحقيق و هدايت آن در راستاي چارچوبي منسجم، فرضيه های زير مطرح گرديد: نظریه های جغرافیای سیاسی در تحولات در ایران نقش دارند. نظریه موقعیت جغرافیایی در تحولات حکومت در ایران نقش دارد. 1-5) پیشینه پژوهش تاکنون نظریه های مختلفی درباره پیدایش دولت مطرح شده است. نظریه هایی از قبیل نظریه قرارداد اجتماعی، نظریه طبیعی یا فطری، نظریه الهی، نظریه تکامل، نظریه غلبه، نظریه اقتصادی و نظریه دفاعی- امنیتی از جمله این نظریه ها می باشند. برخی از این نظریه ها در ارتباط با کشورهای غربی مطرح شده و برخی مشترک و برخی خاص جوامع آسیایی و ایران می باشد. 1- نظریه استبداد شرقی مونتسکیو و هگل: این دو فیلسوف برجسته که شرق برای آنها جذاب بود، تفاوت های دو نظام شرق و غرب را بر بنیادهای فرهنگی توجیه کرده اند. از نظر مونتسکیو، جوامع شرقی برخلاف جوامع غربی، هیچ محدودیت و ممنوعیتی برای حاکمان خود قائل نیستند؛ زیرا اساس این جوامع بر ترس استوار است و انسان ها در این گونه جوامع خلق شده اند تا از روی ترس از اراده مطلق حاکم، کورکورانه اطاعت کنند. هگل نیز معتقد بود که جهان شرق در مقایسه با جهان ژرمنی قادر نبوده است طبقه ای با حقوق مستقل ایجاد کند؛ زیرا در مرتبه تاریخی پایین تری از شعور به آزادی قرار داشته است. 2- نظریه وجه تولید آسیایی: این نظریه را نخستین بار مارکس و انگلس در سال 1853 طی سلسله مقالاتی در نقد سیاست خارجی بریتانیا در نشریه نیویورک دیلی تریبون انتشار دادند. ازنظر مارکس شیوه تولید آسیایی نشانگر ساختار اقتصادی جامعه ای عمدتاً کشاورزی است که ازترکیب مالکیت ارضی و حاکمیت سیاسی در کالبد یک حکومت متمرکز به وجود می آید. دولت آسیایی به خاطر جایگاه دو گانة خود در مقام مالک - حاکم، مازاد اقتصادی تولیدکنندگان مستقیم را به صورت مالیات بهره مالکانه تصاحب می کند. از این رو، روابط تصرف (استثمار) مستلزم روابط طبقاتی نیست، بلکه ناشی از اِعمال فشار سیاسی محض از جانب دولت است؛ امری که در کل مبنای این شیوه تولید است. دولت آسیایی بازتولید اقتصاد را تأمین و تضمین می کند و در عین حال اساساً مستقل از روابط اقتصادی باقی می ماند. فقدان نهاد مالکیت خصوصی بر زمین و طبقه مالک مستقل از دولت، ویژگی های معرف این مفهوم و تفسیرهای گوناگون آن در نظریه مارکسیستی است. مارکس و انگلس طی مقاله ای می نویسند: شرایط اقلیمی، وضع زمین، فضای عظیم، بیابانی که از صحرای آفریقا از طریق عربستان و ایران و هندوستان و تاتارستان، تا ارتفاعات فلات آسیا ممتد است سیستم آبیاری مصنوعی را به کمک ترعه ها و تأسیسات آبیاری، پایه زراعت شرقی کرده است. و ضرورت استفاده صرفه جویانه از آب در شرق، مداخله قدرت متمرکز دولت را می طلبد. منشأ آن وظیفه اقتصادی یعنی وظیفه سازمان دادن امور عمومی که دولت های آسیایی مجبور بودند اجراء کنند، از همین جاست . 3- نظریه دولت های آبی (هیدرولیک): این نظریه را کارل ویتفوگل بر اساس نوشته های انگلس ارائه کرد بدین صورت که چون جوامع روستایی متاثر از شرایط آب و هوایی خاص دچار کم آبی و در نتیجه نیازمند یک نظام آبیاری بودند، دستگاه اجرایی متمرکز ویژه ای نیاز بود تا کار هماهنگی و توسعه امور آبی را به عهده بگیرد. در نتیجه این دستگاه به علت اختیاری که در نظارت و سلطه بر امور حیاتی جامعه و به طور مشخص آب داشت، قادر به کسب قدرت مطلقه شده و به صورت نیرویی برتر از جامعه درآمد. چنین امپراطوری هایی در دوره های معینی در مصر باستان، هند، چین، بین النهرین و ایران عصر هخامنشی و ساسانی حکومت می کردند؛ ولی این نظریه در برخی از جوامع و مقاطع تاریخی، نظیر ایران عصر صفوی و ایران قرن نوزدهم در دوران قاجاریه کارآیی ندارد. 4- نظریه ضرورت امنیت و دفاع: بررسی تشکیل اولین دولت ها در فلات ایران، نشان می دهد که ضرورت های دفاعی منشاء تشکیل دولت بوده است. تمدن ایلام در منطقه حاصلخیز جنوب غربی ایران (خوزستان، ایلام، لرستان) و به مرکزیت شوش شکل گرفت. این تمدن مورد تهاجم بابلی ها، اکدی ها، سومری ها و طوایف بدوی قرار داشت. خود ایلامی ها نیز به اطراف یورش می بردند تا این که بالاخره تمدن ایلام در سال 645 ق. م، به دست آشور بانی پال منقرض شد. تفاوت های اجتماعی، جغرافیایی و فرهنگی ایلامی ها با اقوام پیرامونشان به ویژه اقوام ساکن در بین النهرین که موضوع حفاظت و حراست از امنیت و حیات آنها را مطرح می ساخت، وجود دولتی را برای اجرای این مأموریت دفاعی توجیه می کند. بدین ترتیب ملاحظه می شود که در تأسیس ایلامی ها که جزء اولین دولت های ایرانی بوده اند، عامل دفاع و امنیت در مقابل تهاجم اقوام، نقش چشمگیری داشته است. 5- نظریه انسان شناسی: انسان فطرتاً خواهان قدرت، فرمانروایی و به استخدام درآوردن انسان ها و هم نوعان خود است و دوست دارد اراده مطلق خود را اعمال کند. تاریخ ایران، از این گونه فرمانروایان مستبد که بعضاً در چارچوب نظام اجتماعی قبیلگی سمت رهبری داشته اند، زیاد به خود دیده است. این فرمانروایان با انگیزه های شخصی یا قومی و قبیلگی حکومت تشکیل می دادند و با اختیارات مطلقه، نظامی موروثی تأسیس می کردند؛ آنها بر سرزمین های وسیع فرمان می راندند و پس از بروز ضعف و سستی، به دست فرمانروا و سردار دیگری از پای درمی آمدند. 6- نظریه حکومت ملکوتی- مردمی: بر طبق این نظریه حکومت در ایران از صبغة الهی برخوردار بوده است و از بدو پیدایش، بر دو پایه مستقل ملکوتی و مردمی استوار گردیده است. این آئین کهن، ریشه در مفاهیمی دارد که فرهنگ های میتراپرستی و مزداپرستی در ایران گسترده اند. براساس این مفاهیم، حکومت از یک سو ملکوتی است؛ چون ودیعه ای الهی است و از سوی دیگر مردمی است. همان طور که ملاحظه می شود از بین نظریات مطرح شده، نظریه استبداد شرقی، هیدرولیک و وجه تولید آسیایی، پدیده دولت را مادی انگاشته اند. برخی از نظریه پردازان داخلی مانند احمد اشرف و همایون کاتوزیان نیز سعی کرده اند با انجام اصلاحاتی در نظریه های مبنا، منشأ حکومت در ایران را توضیح دهند. در مجموع شاید بتوان عواملی چون وجود تنوع در محیط های جغرافیایی ایران و گوناگونی های فرهنگی و تاریخی مترتب بر آن، ماهیت سلسله های حاکم بر ایران، اقتضائات محیطی و نیز ضرورت هایی نظیر نیاز طبیعی اجتماعات انسانی به نهاد مدیریت عمومی و متولی امور عامه را در شکل گیری حکومت ها موثر دانست. 1-6) اهداف تحقيق مطالعه نقش و جایگاه نظریه های جغرافیای سیاسی در تحولات حکومت درایران. با توجه به مقتضیات زمان، مکان، وسعت جغرافیایی خاورمیانه کدام یک از نظریه ها به طور اساسی در تحولات حکومت درایران نقش داشته است. ارزیابی نظریات جغرافیای سیاسی ای که مدعی تحولات سیاسی از گذشته تا حال بوده وکدام یک از این نظریه های مدعی توانسته بر تحولات حکومت در ایران نیز نقش ایفا کند. (در واقع ارزیابی کاری که قبلاً توسط محققین انجام گرفته است) مطالعه نقش و جایگاه نظریه های جغرافیای سیاسی در تحولات حکومت درایران. 1-7) ضرورت تحقيق ظهور جغرافياي سياسي بصورت يک شاخه منسجم جغرافياي انساني از پديد ه هاي قرن حاضر است ولي اين بدان معنا نيست که در گذشته فيلسوفان و نويسندگان بزرگ به تاثيرات متقابل سياست در مظاهر گوناگونش، و محيط فيزيکي توجهي نداشته اند. از نوشته هاي هرودوت، افلاطون، ارسطو، فتسکيو، و هگل چنين بر مي آيد که اين نويسندگان، مشاهدات جغرافيايي-سياسي خود را بدون آگاهي از وجود چنين شاخه مستقلي تحت عنوان جغرافياي انساني به رشته تحرير در آورده اند در ميان متقدمانارسطو بويژه با شکلدهي يک دولت ايده آل ريشه اي عميق براي برخي مفاهيم جغرافياي سياسي بوجود آورد وي معتقد بود که در يک دولت ايده آل و نمونه نسبت بين جمعيت و وسعت قلمرو و کيفيت آنها مهم است وي براي پايتخت شدن يک شهر، شرايطي را لازم مي دانست و درباره ترکيب ارتش و نيروي دريايي، چگونگي مرزها و ساير عوامل بحث کرده است و در تمام اين بحث ها به ماهيت محيط فيزيکي بويژه آب و هوا به عنوان يک عامل تعيين کننده اشاره دارد. ( (http://geopolitic-azad. blogfa. com/post-. aspxسرزمین ایران از یک سو یک تکه حساس جغرافیایی بر روی نقشه جهان و از دیگر سو دارای ویژگی های خاص جغرافیایی و طبیعی و برخوردار از منابع غنی انرژی است. این عوامل آشکارا تا کنون باز تاب خود را در مسائل سیاسی داخلی و روابط خارجی کشور و استراتژی های قدرت های بزرگ بر جای نهاده است. (ملکوتیان، 1383، 203) در دگرگوني هاي اخير نظام بين المللي جمهوري اسلامي ايران بعنوان همسايه قدرت متلاشي شده بيشترين تحول ژئوپلتيکي را به خود ديده است . اگرچه به لحاظ فيزيکي موقعيت جغرافيايي و مرزهاي آن تغييري نيافته اند ولي به لحاظ محتوايي اهميت ژئوپولتيک ايران براي ديگراندستخوشدگرگونيشدهاست. در گذشته که کشور ايران در همسايگي ابر قدرت شرق قرار گرفته بود اين موقعيت براي کشورهاي غربي بويژه ايالات متحده آمريکا داراي اهميت زيادي بود و جايگاه ايران متاثر از نظريه هارتلند مکيندر و ريملند اسپايکمن بعنوان يکي از حلقه هاي مهم سياست سد نفوذ ((((containmentدر استراتژي غرب نقش بسزايي را بر عهده داشت . اهميت ارتباط جايگاه ايران با نظريه ژئوپولتيک فوق از اينجا روشن مي شود که از طرفي متصل به موقعيت بري((اوراسيا))ست(آسيا-اروپا)واز طرف ديگر بخاطر دارا بودن سواحل طولاني در خليج فارس و درياي عمان داراي موقعيت بحري و به لحاظ در اختيار داشتن تنگه هرمز از موقعيت گذرگاهي–استراتژيک برخوردار است و کشور ايران نقش ارتباط دهنده استراتژي هاي بري و بحري را عهده دار بوده است. بر اين اساس در اوايل قرن بيستم ايران نقش حائل بين دول استعماري انگلستان و روسيه را بازي مي نمود ومحل رقابت قدرت هاي جهاني بشمار مي رفت. قرارداد 1907 ميلادي و معاهده 1915 قستنطنيه نمود عيني اين جريان است. پس از جنگ جهاني دوم و شکل گيري نظام دو قطبي بر اهميت اين جايگاه افزوده شد و همين اهميت موقعيتي پس از پايان جنگ دوم باعث شد قواي شوروي از خاک ايران خارج نشوند و براي اولين بار آمريکا متاثر از اين مسئله در مقابل شوروي موضع گيري نمود و((در حقيقت اين حادثه بود که اختلاف نظر آمريکا و شوروي را در امور بين الملل آشکار ساخت)). با خروج قواي شوروي از ايران اين کشور به جرگه بلوک غرب پيوست و با شرکت در اتحاديه هاي نظامي– منطقه اي نقش حلقه واسط بين سيتو و سنتو را بازي نمود. تحولات ناشي از انقلاب اسلامي اگرچه اين کشور را از گردونه حلقه هاي سد نفوذ خارج ساخت. اما جايگاه ژئو استراتژيک ايران به قوت خود باقي ماند . پس از فروپاشي شوروي و استقلال کشورهاي آسياي ميانه ارزش ژئواستراتژيک ايران کاهش يافت اما با توجه به دگرگوني در ماهيت رابطه قدرت در نظام بين الملل که سياست هاي بين الملل مبتني بر قدرت اقتصادي جايگزين سياست هاي حاد مبتني بر قدرت نظامي گرديده است. موقعيت ژئوپولتيک ايران در اين راستا تحول يافته است. چنانکه هارتريچ(hartrich) در کتابش تحت عنوان فرصت آمريکايي استدلال مي کندکه سياست اقتصادي اکو پلتيک که به نظر وي به معناي قدرت اقتصادي است و نه سياست اکولوژيکي جايگزين ژئو پو لتيک مبتني بر قدرت نظامي شده است. در ارتباط با اين مسئله مشارکت فعال ايران در سازمان اقتصادي اکو و ويژگي جغرافيايي ايران که در مرکز کشورهاي عضو واقع شده است مي تواند بعنوان حلقه اي راهبردي براي همکاري هاي بين منطقه اي مطرح باشد. گذشته از آن امروز کشور ايران بعنوان دروازه ورود کالا و سرمايه هاي حوزه پاسيفيک به کشورهاي تازه استقلال يافته آسياي مرکزي و افغانستان مي باشد و اين نقشي است که در تاريخ ايران نيز وجود داشته است و جاده ابريشم در همين راستا قابل بحث مي باشد . به بياني ديگر اگر در جنگ جهاني دوم ايران محل ترانزيت تدارکات و تسليحات متفقين به جبهه شرق قرار گرفت امروز محل ترانزيت کالا و سرمايه هاي اقتصادي است. قابل توجه است که اهميت خليج فارس در مسائل اقتصادي و اشتراک منافع قدرت هاي جهاني و تعارض آن با منافع کشورهاي منطقه بگونه اي است که موقعيت استراتژيک ايران نيز داراي اهميت است. چرا که خليج فارس يکي از کانون هاي بحران جهاني است و اهميت آن حوزه براي کشورهاي منطقه و اقتصاد جهاني از اولويت برخوردار است. طبيعي است که با توجه به ويژگي ژئوپولتيک ايران از لحاظ وسعت وطول مرزهاي ساحلي و جمعيت قابل توجه در خور توجه بالايي است. ويليام دورمن در کتاب مطبوعات آمريکا و انقلاب 1978 ايران در فصل هفتم کتاب تحت عنوان غرب به ملاقات شرق مي رود به اهميت ايران براي ايالات متحده آمريکا اشاره مي کند. ناشر کتاب مذکور (دانشگاه کاليفرنيا) نيز در مقام قضاوت برآمده و معتقد است که در تاريخ آمريکا هيچ يک از کشورهاي جهان سوم به اندازه ايران براي آمريکا حائز اهميت نبوده است. مروري اجمالي به برخي اظهار نظرهاي مقامات آمريکايي علي رغم خصومت آنها با جمهوري اسلامي ايران اين مسئله را روشنتر مي سازد. سفير آمريکا در کويت در رابطه با امنيت منطقه خليج فارس اذعان نمود که ))ايران يکي از عوامل ايجاد امنيت در جامعه بشمار مي رود و براي تامين امنيت خليج فارس نمي توان نقش اين کشور را ناديده گرفت)). رئيس جمهور وقت آمريکا (جرج بوش)با آگاهي از موقعيت ايران با تاکيد بر اهميت نقش ايران در منطقه، مقامات ايران را به مذاکره با آمريکا دعوت نمود. اين اظهارات در دولت جمهوري خواهان خلاصه نمي شود. اين نکته نيز قابل توجه است که دستگاه ديپلماسي آمريکا علي رغم اذعان به اين واقعيت تاکنون بجاي حسن نيت سوء نيت نشان داده و و سعي نموده است از موضع قدرت با کشوري انقلابي چون ايران برخورد کند. با توجه به اين وضعيت شايسته است امروز همه ي ما با هوشياري تمام و آگاهي از موقعيت ارزشمندي که دارا هستيم در صحنه بين الملل حضور يابيم. (جايگاه ايران در نظام دگرگون شونده جهاني ، 1373 ) 1-8) روش پژوهش شناخت روش ها و مراحل تحقيق از عوامل اساسي در جهت رسيدن به اهداف مي باشد لذا مراحل و روشهاي تحقيق به شرح ذيل مي باشد. اين پژوهش از نوع مطالعات توصيفي، تحليلي مي باشد و به روش كتابخانهاي انجام مي پذيرد. اطلاعات اسنادي و كتابخانه اي از طريق مراجعه به كتب، مجلات علمي و پژوهشي، مقالات و سايت هاي اينترنتي گردآوري شده است. مطالعات كتابخانه اي، بعنوان محور اصلي و اساسي در زمينه دسترسي به اطلاعات و منابع مورد نظر قرار گرفته است و سعي گرديده با فيش برداري از منابع مختلف و تاكيد بر منابع مهم كتابخانه اي زمينه قوام يابي اطلاعات تحقيق بيشتر گردد. اطلاعات به دست آمده بعد از طبقه بندي ، مورد مطالعه و تجزيهو تحليل قرار گرفته و در اين رابطه از جداول و نقشه هاي مربوط به موضوع نيز استفاده گرديده است. در تدوين پيشينه موضوع و مباحث نظري تحقيق، جمع آوري اطلاعات به صورت كتابخانه اي و بررسي اسنادي بوده كه با مطالعه مي باشد. كمبود منابع پيرامون موضوع فوق از ديگر موانع پيش روي تحقيق تلقي مي گردد. هزينه هاي مالي را نيز بايد همواره به عنوان يك از محدوديت هاي اساسي در فعاليت هاي پژوهشي به شمار آورد. 1-9) تعریف مفاهيم و اصطلاحات مهم ترین واژه ها و اصطلاحات بکار رفته در این تحقیق به شرح زیر می باشد. 1-9-1) ژئوپولیتیک (Geopolitics) این واژه برای اولین بار در سال 1899 توسط رودلف کلین استاد علوم سیاسی دانشگاه اوپا لا که تحت تاثیر کتاب جغرافیای سیاسی فردریک راتزل و کتاب تاثیر نیروی دریایی در تاریخ آلفرد ماهان قرار داشت ارائه شد. منظور وی این واژه مطالعه ساختار جغرافیایی حکومت بود. در طول نیمه اول قرن بیستم واژه ژئوپلتیک به عنوان یکی از موضوعات مورد مطالعه در جغرافیای سیاسی عمدتاً به نقش عوامل جغرافیای در تعیین سیاست خارجی یک کشور اشاره داشت و نظریه هایی هم که در این دوره توسط علمای ژئوپلتیک ارائه شد مثل هارتلند میکندر، فضای حیاتی هاوس هوفر و ریملند اسپایکمن ناظر بر همین معنا بود. در سالهای پس از جنگ جهانی دوم و شکست آلمان نازی ، مطالعات ژئوپلتیکی به دلیل ذهنیت نامطلوبی که در ارتباط با حزب نازی و ژئوپلتیک خاص آلمان به وجود آمده بود متوقف شد و جغرافیدانان آمریکایی به ویژه تمرکز مطالعاتی خود را در سطح حکومت و چکونگی حفظ تمامیت ارضی آن قرار دادند. تنها کتاب سائول کوهن که تحت عنوان جغرافیا و سیاسیت بین الملل و خصوصیات جغرافیایی کشورها وجود دارد تعریف نموده که به تعاریف سنتی از این اصطلاح نزدیک بود. در سالهای دهه 1970 اگرچه واژه ژئوپلتیک به دلیل کاربرد فراوان آن در سخنرانیها توسط کسینجر احیاء شد ولی وضعیت محتوای جغرافیایی آن مشخص نبود. درهمین سالها ایولاکست جغرافی دان فرانسوی در انتشارات خود تعریف دقیق تری از اصلاح ژئوپلتیک ارائه داده درگیری و رقابت میان گروهها بر سر سرزمین نه فقط به دلیل اقتصادی بلکه به دلیل تاریخی، ملی و روانی، بنابراین ایولاکست مطالعات ژئوپلتیک را نه فقط منحصر به مقیاس جهانی بلکه در مقیاس منطقهای و درون کشوری هم ممکن می دانست (میرحیدر، 1386 ، 36-35 ). ژئوپولیتیک به عنوان دانش رقابت و گسترش حوزه نفوذ دولت ها و گروهای متشکل سیاسی در صدد کسب قدرت و تصرف ابزارها و اهرم ها و فرصت های جغرافیایی هستند که به آنها قدرت داده و امکان چیره شدن بر رقیب را می دهد آنها برای تصرف فرصتها و مقدورات در مکان و فضاهای جغرافیایی به رقابت پرداخته و سعی می کنند نفوذ خود را در فضاهای جغرافیایی بیشتر توسعه داده و آن را به قلمرو اعمال اراده خود بیفزایند و برعکس رقبا را از فضاهای مورد منازعه بیرون برانند. (حافظ نیا، 1385: 17) رویکرد ژئوپولیتیک با درجات مختلف بیانگر تاثیر قطعی و جبری جغرافیا در امور تاریخی و سیاسی است. (نورائی، شفائی، 1385: 116) گروهی معتقدند که ژئوپولیتیک رابطه جغرافیای طبیعی و انسانی بر سیاست داخلی و خارجی را مورد توجه قرار می دهد. عده ای دیگر نیز ژئوپولیتیک را رابطه ای بین عوامل طبیعی وسیاست یک کشور می دانند. برخی دیگر ژئوپولیتیک را رابطه بین اوضاع جغرافیایی و سیاست خاجی کشورها می دانند و معتقدند ژئوپولیتیک مطالعه آثار و نتایجی است که عوامل جغرافیایی طبیعی و سیاست یک کشور می دانند. (الهی، 1384: 17) ژئوپلتیک بر آن بخش از دانش جغرافیا تاکید می کند که با قدرت و سیاست پیوند می خورد . در واقع جوهر ژئوپلتیک را قدرت تشکیل میدهد. چه در فرایند های تولید فضایی و جابجایی قدرت و چه در ارتباط با ساختار جهانی قدرت، دانش ژئوپلتیک است که به این مسائل می پردازد. از این رو می توانیم ژئوپلتیک را دانشی بدانیم که به مطالعه ابعاد فضائی – جغرافیایی مناسبات قدرت و رفتار سیاسی بازیگران عرصه های سیاست ملی و بین المللی ، می پردازد (حافظ نیا، 1389، 22). 1-9-2) جغرافیای سیاسی جغرافیای سیاسی به عنوان زیر مجموعه ای از جغرافیای انسانی (که نباید آن را با ژئوپلتیک خلط کرد) عبارت است از مطالعه ی مکان بندی spacialite مقوله ها نه تنها شامل اندازه و قواره ی کشورها بر اساس مسیر مرزهای آن ها است ، بلکه به علاوه مکان گزینی localisation کم و بیش مرکزی پایتخت، تقسیمات فرعی سرزمین شان ، گونه های (تیپ ها)ی گوناگونی از مرزها و همچنین پراکندگی فضایی عقاید و آراسیاسی شان را با توجه به ترکیب اجتماعی –شغلی آن ها بر حسب ناحیه ها یا جغرافیای فرهنگی شان نیز در بر می گیرد. جغرافیای سیاسی که به برکت وجود جغرافیای انتخاباتی با توفیق فراوان رو به رو بوده، چنان که آمد نباید با ژئوپلتیک که توجه خود را به ویژه معطوف به رقابت میان کشورها در مورد سرزمین ها می کند مشتبه شود. اصطلاح جغرافیای سیاسی در اواسط دهه نوزدهم در برگیرنده ی رویکردی بودکه بعد ها نام جغرافیای انسانی بر خود گرفت. جغرافیای سیاسی به صورتی که امروزه مورد بررسی قرار می گیرد ، دیر زمانی در محاق فراموشی بود و تنها در دهه های اخیر بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و آن هم به منظور اجتناب از کاربرد اصطلاح ژئوپلتیک که پس از جنگ جهانی دوم سخن گفتن از آن به صورت یک تابو tabou در آمده بود. (ایولاکوست، 1391 ، 262 ) اصطلاح جغرافیای سیاسی اولین بار توسط فردریک راتزل در سال 1897 بکار گرفته شد و آن عبارت است از مطالعه اثرگذاری عوامل جغرافیایی در تصمیم گیری های سیاسی صاحبان قدرت (مجتهدزاده، 1381 ، 20). جغرافیای سیاسی به مطالعه ادعاها و منازعات انسانی درباره استفاده ، شراکت، مالکیت زمین و منابع آن میپردازد. این منازعات، در سطوح بسیار متفاوتی به وقوع می پیوندد. ازجمله ممکن است شامل همسایگانی شود که بر سر جایگزینی صحیح تیرهای نگهدارنده نرده باغ با هم مشاجره می کنند و یا ممکن است این مشاجرات شامل ادعا های ارضی میان رقبا رقیب و یا گروههایی از ملیتهای مختلف که در یک سرزمین زندگی می کنند، بروز کند و یا امکان دارد میان کشورهای همسایه به وقوع بپیوندد و یابه صورت رقابتهایی بر سر نفوذ جهانی میان بلوک های بزرگ قدرت رخ دهد(مویر، 1379، 10-9). دریافت فایل جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید |